कळीसर्प (मिलिपीड) विषयी माहिती
कळीसर्प हे डिप्लोपोडा वर्गातील कीटक आहेत, जे सामान्यत: आर्द्र आणि ओलसर ठिकाणी आढळतात. त्यांची शरीररचना, आहार, संरक्षण यंत्रणा आणि त्यांच्या पर्यावरणातील महत्त्वपूर्ण भूमिका यांविषयी पुढील माहिती आहे.
१. शरीररचना:
कळीसर्पांचे शरीर लांबट आणि काहीसे सपाट असते. प्रत्येक शरीरखंडावर दोन जोड पाय असतात, परंतु पहिल्या काही खंडांवर एकच जोड पाय किंवा काहीच नसू शकते. जरी त्यांना 'हजारपाय' असे नाव दिलेले असले तरी, प्रत्यक्षात त्यांच्याकडे हजार पाय नसतात. वेगवेगळ्या प्रजातींमध्ये साधारणपणे ३० ते ४०० पाय असतात.
२. निवासस्थान:
कळीसर्प सहसा ओलसर ठिकाणी आढळतात, जसे की जमिनीवरील ओलसर पानांचा थर, दगडाखाली, लाकडाखाली किंवा मातीमध्ये. त्यांना ओलसर वातावरणाची गरज असते, कारण त्यांना कोरडेपणापासून बचाव करावा लागतो.
३. आहार:
कळीसर्पांचे आहार मुख्यतः सडणाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांवर अवलंबून असतो. ते मृत झाडे, पानांचा चुरा, आणि बुरशी यावर पोषण घेतात. काही प्रजाती ताज्या वनस्पती आणि बुरशी देखील खातात, परंतु सामान्यतः ते कीटक म्हणून हानीकारक मानले जात नाहीत.
४. संरक्षण यंत्रणा:
कळीसर्पांना धोका वाटल्यास ते आपले शरीर गुंडाळून चक्राकार बनवतात, ज्यामुळे त्यांचे मऊ पोटाचे भाग सुरक्षित राहतात. काही प्रजाती हायड्रोजन सायनाइडसारखी रसायने उत्सर्जित करतात, ज्यामुळे शत्रूंना त्रास होतो. या रसायनांचा वास जोरदार असतो आणि ते शत्रूंना तसेच माणसांनाही त्रासदायक ठरू शकते.
५. पुनरुत्पादन:
कळीसर्प मातीमध्ये अंडी घालतात. काही प्रजाती आपल्या अंड्यांचे रक्षण करतात, तर काही तशी काळजी घेत नाहीत. कळीसर्पांची पिल्ले प्रौढांप्रमाणेच दिसतात परंतु त्यांच्याकडे कमी पाय असतात. ते वाढताना आणि त्वचा बदलताना अधिक खंड आणि पाय मिळवतात.
६. पर्यावरणातील भूमिका:
कळीसर्प सडणारे सेंद्रिय पदार्थ विघटित करण्याचे महत्त्वपूर्ण कार्य करतात. यामुळे ते मातीतील पोषणतत्त्वे पुन्हा परत आणण्यास मदत करतात, ज्यामुळे मातीची गुणवत्ता सुधारते आणि पर्यावरणातील चक्र पूर्ण होते.
७. प्रजाती विविधता:
जगभरात कळीसर्पांच्या सुमारे १२,००० ज्ञात प्रजाती आहेत, आणि अजूनही नवीन प्रजातींचा शोध लागतो आहे. आकाराने, ते काही मिलीमीटरपासून ते ३० सेंटीमीटरपर्यंत लांब असू शकतात.
निष्कर्ष:
कळीसर्प माणसांसाठी निरुपद्रवी असून ते आपल्या परिसंस्थेमध्ये विघटन करणाऱ्या म्हणून महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात. सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन आणि मातीचा समतोल राखण्यात त्यांचे योगदान अतिशय उपयुक्त आहे.
